پیش‌تر و بار‌ها در دیگر مقالات و مطالب اشاره شده، که در گستره‌ای که امروز با نام تهران می‌شناسیم شهر پر آوازه «ری» قرار داشت. با کشف آثار تمدنی مختلف در جای‌جای این پهنه، چون تپه ازبکی، چشمه علی و ده‌ها نقطه دیگر سکونت بومیان ایران و آریاییان را در این گستره به حدود نه هزار سال می‌رساند. بنا براین جلگه ری از کهن‌ترین مراکز تمدنی ایران بلکه جهان بشمار می‌رود. ری با نام‌هایی چون راگا (Raga)، راگو (Rhgoe)، راگس (Rages)، راگیا (Rhageia)، رغه (Ragha) و ... در کتب اعظم تاریخی و دینی عالم آمده است، که خود گواهی بر این مدعاست.
این گستره حاصلخیز از دیر باز آغوش خود را سخاوتمندانه برای سکونت مردمی که در آن ساکن شدند گشوده است. مردمی با عقاید متفاوت و گونه گون که در مسیر طولانی تاریخ خود، دینداری از خصوصیات آنان بوده، و به ادیان مختلف ابراز علاقه نشان داده و بدان‌ها مهر ورزیده‌اند. دین از بارز‌ترین نماد‌ها در رفتار شرقیان عالم بوده و هست. دیر زمانی ست که دین در این پهنه به ظهور رسیده و پیروانی بسیار یافته است.
گو اینکه اسناد کافی بر این ادعا نداریم (در گور‌های مکشوفه متعلق به هزاران سال پیش مردم این سرزمین شیوه و نحوه مختلفی را در استقرار جسد می‌بینیم و قرار دادن غذا و نوشیدنی و اشیای گوناگون در آن گور‌ها و توجهات دیگر بدین موضوع از وجود باور‌های آن مردم برایمان حکایت‌ها دارد.)، اما قرائن و شواهد بسیاری وجود اعتقاد و رفتار‌های مبتنی بر شیوه‌هایی دینی و آیینی در زندگی ساکنان هزاران سال پیش این گستره به ثبوت می‌رساند. همان باور و زمینه‌های فکری و ایمان به وجود قدرتی مافوق خود بود، که هزاران سال پیش زمینه ظهور آیین مغان را در این گستره فراهم ساخت، بطوریکه ری مرکز مغان بود و این آیین و آن ایمان بود، که در سیر تطور باور و عقیده مردم این سامان شرایط را برای ظهور دین زرتشتی مهیا کرد. ری و گستره وسیع آن از میزبانان کهنسال دین و آیین زرتشت بود. در میان پیروان این دین ری از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و هست.
بعد از جنگ نهاوند (عرب آن را فتح‌الفتوح خواند) ری به تصرف مسلمانان در آمد. از آنجاییکه اهالی ری به دین زرتشت مهر می‌ورزیدند، در صلح خود با سپاه عرب این شرط را گنجاندند، که ایشان به کیش خویش بمانند، و خراج به آنان دهند. اما با گسترش اسلام و سلطه روزافزون مسلمانان، رفته رفته این شرط و آن عهد در طول زمان رنگ باخت، و جمعیت مسلمانان در این گستره رو بفزونی نهاد. این شد، که اندک‌اندک فرقه‌های مختلف اسلامی، چون؛ حنیفیان، شافعیان و شیعیان بر این خاک ساکن شدند، و فزونی یافتند و نسل‌های بعدی ساکنان زرتشتی مذهب اولیه نیز بدین و آیین اسلام گرویدند.
در گذر زمان با تغییر حکومت‌ها و دگرگون شدن حال و احوال مردم این خطه پرستشگاه‌ها و عبادتگاه‌هایشان نیز بر اساس نیاز و موازین دینی وقت دچار تغییر شده است. خرابه‌ها به آتشکده‌ها و پرستشگاه‌ها و آنها هم بعد‌ها به مسجد‌ها و امامزاده‌ها تبدیل شده‌اند. در سیر زمان و در این تحول گاهی عبادتگاه‌های قبلی خراب شده و گاه باقی مانده و نیاز ساکنان در اجرای مراسم آیینی جدید را برآورده کرده‌اند، به هر روی این دو حال هر گز مانع از ساخت و احداث بنا‌های عبادتی روز و تازه نشده است. مسجد نخستین نیاز مسلمانان برای اجرای موازین و دستورات دینی آنان و اولین عبادتگاه ضروری مسلمانان در محدوده زندگی‌شان است. پیامبر اسلام نیز پس از هجرت از مکه به مدینه اولین کاری که انجام داد بنا نمودن مسجد قبا در نزدیکی مدینه و سپس مسجدالنبی در مدینه بود.
در حال حاضر طبق اعلام خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران؛ علاوه بر امامزاده‌ها و بقعه‌های تاریخی ری، 133 مسجد در این شهر وجود دارد که 50 مسجد متعلق به سال‌های پیش از 1350 است.
قدیمی‌ترین مساجد ری، مسجد جامع حرم حضرت عبدالعظیم، مسجد ماشاءالله و مسجد صدوق است که برخی از آنها دارای معماری تلفیقی و مخصوص معماران ری است.
مسجد جامع عتیق ری یکی از نخستین آثار اسلامی بوده که به دست مهدی عباسی (169 م.) ساخته شده است.
هر چند مهمترین و بزرگترین مسجد ری جامع (محل برگزاری نماز جمعه) مهدی است، که اغلب اسناد تاریخی و منابع مربوط، بدان اشاره دارند و گاهی با نام «جامع عتیق» هم از آن یاد شده، و جا دارد، تا از آن شرح و تفصیلی در خور آورده شود، اما این مطلب به معرفی نخستین مسجدی که در گستره تهران، که در ری بنا گردیده، اختصاص دارد:
چنانکه گذشت مردم ری از معتقدان پر و پا قرص باور‌های دینی بودند، بطوریکه ری را سامان ادیان باید نام برد. بنابراین ری برای مسلمانان از اهمیت فراوانی برخوردار بود، تا جاییکه با فتح ری مسلمانان هم بدان موسم بسرعت اقدام به احداث مسجد کردند، که گاهی شمارش را اغراق آمیز تا سی هزار و حتی هزار مسجد در هر کوچه گفته‌اند. گو اینکه این شمار غیر قابل باور و قبول است، اما نشان از اهمیت ری بلحاظ دینی در عصر اسلامی دارد.
حمدالله بن ابی بکر بن محمد بن نصر مستوفی قزوینی در کتاب «نزهه‌القلوب» که در سده هشتم برشته تحریر در آورده می‌نویسد:
«... چنانکه گویند سی هزار مسجد و دو هزار و هفتصد و پنجاه مناره در آن بود ....» / نزهه‌القلوب، مقاله ثالث، ص53.
و در «هفت اقلیم» آمده:
«... بزمان المهدی بالله عباسی عمارات ری دارای نود شش محله، و هر محله چهل و شش کوچه و هر کوچه چهل هزار خانه و هزار مسجد ...» / هفت اقلیم، ج3، ص3.
و یا اینکه فزونی استر آبادی آورده:
«... آبادانی ری در زمان ملک‌الشعرا خواجه بندار رازی در آن مرتبه بود که ... مساجد چهار هزار و هفتصد و شصت و شش ... و محلات نود و شش محله، در هر محله چهل و شش کوچه و در هر کوچه چهل هزار خانه و هزار مسجد ...» / مقدمه نقض، ص40.
مرحوم کریمان را در این باب تحقیقی است؛ ری در دوران اسلامی سه بخش بود؛ شهر درونی، شهر بیرونی و بازار (قسمت درونی را عرب‌ها مدینه داخله که همان شهرستان یا شارستان بود می‌گفتند و بخش بیرونی را مدینه خارجه یا فصیل می‌خواندند). نخستین مسجد ری در بخش بیرونی یا کهندژ یعنی «فصیل» بنا گردید. این مسجد که به گفته بلاذری در «فصیل» ساخته شده و نمازجمعه در آن برگزار می‌شده ظاهرا در نزدیکی‌های کوه نقاره خانه فعلی بوده است.
درباره این مسجد، در فتوح‌البلدان بلاذری آمده:
«... آخر من فتحها قرظه بن کعب الانصاری فی ولایه ابی موسی الکوفه لعثمان فاستقامت و کان عمالها ینزلون حصن الزنبذی ویجمعون فی مسجد اتخذ بحضرته و قد دخل ذلک فی فصیل المحدثه ...» / فتوح البلدان بلاذری، ص319.
در باب نخستین مسجدی که در ایران بنا شد، در روزنامه اعتماد آمده:
«... ارنست هرتسفلد در آغاز دهه 1930 میلادی مسجد آغاز اسلامی این شهر را از حجاب خاک به در آورد و پژوهش‌های درخشانی را درباره آن به انجام رساند. پس از وی اریک اشمیت کاوش‌های استخر را در نیمه دوم دهه 1930 ادامه داد. اشمیت اعتراف می‌کند که تشخیص باقی مانده‌های شهر اولیه استخر به دلیل همپوشانی استقرار در دوره‌های بعد بسیار دشوار است و نیاز به کاری گسترده و وقت‌گیر و دقیق دارد. دونالد ویتکامب از دیگر پژوهشگرانی است که درباره استخر قلمفرسایی کرده است. وی بر این باور است که مسجد استخر نخستین مسجد ساخته شده در ایران است. به باور وی مسجد استخر توسط زیاد بن ابیه طی زمان فرمانداری‌اش در استخر در فاصله سال‌های 659 - 662 م بنیاد نهاده شده است و بنابراین باید به عنوان نخستین مسجد ساخته شده در ایران یعنی پیش از مساجد سیراف و شوش مطرح شود. پژوهشگر دیگری به نام لیونل بییر این فرض را پیش می‌نهد که ساختار اولیه بنای این مسجد به پیش از اسلام باز می‌گردد و مربوط به آتشکده بزرگی در دوره ساسانی است که کرتیر موبد بزرگ آن هنگام، ریاست آن را برعهده داشته است.
بنا به کاوش‌های ارنست هرتسفلد و پژوهش‌های سایر محققان و همچنین آگاهی‌های برخاسته از متون مورخان و جغرافی‌نویسان مسلمان، پلان مسجد تا اندازه زیادی برای ما شناخته شده است. رونق و آبادانی و اهمیت این شهر به آن پایه بوده که در اغلب متون کهن جغرافیایی و تاریخی سده‌های نخست اسلامی درباره این شهر سخن رانده شده است. از جمله شگفتی‌های این مسجد این است که به عنوان نماد شهر، تداوم سلوک معنوی ایرانیان را طی قریب به هزار سال به نمایش می‌گذارد: چنان که بر مبنای اقوال مندرج در متون تاریخی، این شهر دارای یکی از مهمترین معابد ناهید بوده است. یافته‌های دیگر نیز بر وجود آتشکده صحه می‌گذارند و بالاخره در آغاز حضور و ظهور اسلام نیز مسجد شهر ایجاد شده است ...» / روزنامه اعتماد، شهرام زارع، باستان‌شناس، ش 1562.
